Bạn có biết: Đạo dưỡng sinh đối ứng với Tết Đoan Ngọ?

Tết Đoan Ngọ là ngày 5 tháng 5 hoàng lịch, còn được gọi là tết Đoan Dương, tết Trọng Ngọ. Người phương Đông cổ đại bảo trì một thái độ dưỡng sinh thận trọng đối với tết Đoan Ngọ. Các tập tục khác nhau của tết Đoan Ngọ trên thực tế là đối ứng với đạo dưỡng sinh Trung Hoa, thể hiện lý dưỡng sinh âm dương ngũ hành, tương truyền từ đời này qua đời khác, giúp cho hậu nhân dù “không biết Đạo mà đã ở trong Đạo”.

Hàm nghĩa của “Đoan Ngọ”

Từ cổ chí kim, tại sao ngày tết Đoan Ngọ lại có một không khí riêng có trong 365 ngày bình thường của một năm?

“Đoan Ngọ” có hai ý nghĩa chính là “Đoan Dương” và “Trọng Ngọ”. Đoan có nghĩa là đầu mối, hai đầu của sự vật cũng gọi là đoan. “Đoan Dương” có nghĩa là đầu dương, cũng chính là cực dương; “Trọng Ngọ” phản ánh tính chất đặc thù của dương hỏa vào ngày Ngọ tháng Ngọ. Đoan Ngọ là khi sự tuần hoàn của âm dương Thiên Địa đã đi tới điểm cực dương, cũng chính là đạt tới điểm chuyển tiếp “vật cực tất phản”. Đặc trưng này đặc biệt nổi bật trong nền văn hóa Trung Hoa vốn trọng thị đạo âm dương ngũ hành. Tục lệ tết Đoan Ngọ trong dân gian cũng có sự triển hiện cụ thể và tinh tế.

Đoan Ngọ âm dương tương tranh, Đạo thuận ứng thận trọng

Tổ tiên từ rất sớm đã quan sát hiện tượng âm dương tương tranh (xung đột) vào tháng Ngọ (tháng 5 hoàng lịch), và cũng đề xuất đạo ứng biến.

“Lễ kí – Nguyệt lệnh” nói rằng âm dương của tháng Ngọ cạnh tranh cao thấp: “thị Ngọ nguyệt dã, nhật trường chí, âm dương tranh, tử sinh phân”. 

Sách “Thuyết văn” thời Hán nói về Ngọ: “Ngọ, Ngộ (nghịch) dã. (Hoàng Lịch) Ngũ nguyệt, âm khí ngọ nghịch dương, mạo địa nhi xuất.”

“Đàm trưng‧ sự bộ‧ Đoan Ngọ” viết: “Đoan Ngọ giả……ngũ nguyệt dương cực…… ngũ nguyệt ngọ thì, chánh âm dương xung hội chi thì, sở dĩ vị chi đoan ngọ.”

Chính là nói rằng vào ngày Đoan Ngọ, âm dương Thiên Địa tương tranh, âm dương xung đột, con người sống giữa Thiên Địa đương nhiên sẽ chịu ảnh hưởng. “Lễ kí” dạy con người đạo đối ứng, rằng: Quân tử cần “trai giới”, thành tâm kính cẩn, thanh tịnh thân tâm, giới dục thủ thân. Đây là cách thuận ứng với sự biến hóa của Thiên Địa, là phương pháp bảo vệ thân thể và tinh thần.

Phong tục dân gian tết Đoan Ngọ phản ánh Đạo ngũ hành

Phong tục dân gian của tết Đoan Ngọ chứa đựng những sáng tạo và phát minh cổ xưa, phản ánh ứng dụng gì của đạo dưỡng sinh âm dương ngũ hành?

Bánh Tống tử (bánh tro) bao bọc âm dương

Tống tử (bánh tro) là món ăn đại biểu của tết Đoan Ngọ, kỳ thực, nó có một tầng hàm ý – bọc trong lá chuối chứa đựng nguyên lý âm dương. Trong sách “Phong Thổ kí” của Tấn triều Bình Tây Tướng quân Chu Xứ ghi chép, đương thời người dân có tục ăn bánh tống tử: “Tục là bọc hạt kê nếp trong lá chuối, đun với nước tro đặc, nấu chín hoàn toàn, ăn vào ngày Hạ chí mồng 5 tháng 5. Nhất kê nếp, nhất giác thử, âm dương tương bao không phân tán.”

Từ bánh tống tử (bánh tro), làm thế nào để thấy được “Âm dương tương bao không phân tán”? Bánh tống tử ngày nay, người ta thường dùng gạo nếp thay cho hạt kê, nguyên là bánh chay không nhân thịt. Cho bánh đã gói vào dung dịch tro đặc và nấu cho đến khi chín hoàn toàn, mở lá ra, bạn sẽ thấy “bánh vàng” trước mặt, các hạt gạo dính kết lại với nhau như bánh bột. Bánh tro “tương bao không phân tán” này đối ứng với âm dương chưa phân trước tết Đoan Ngọ. Sau khi ăn bánh Đoan Ngọ, xu hướng tiêu dương trưởng âm trong một năm sẽ phân minh.

Phong tục dân gian ăn bánh tống tử (bánh tro) phản ánh sự quan sát tinh tường của tổ tiên người Trung Hoa về sự tiêu trưởng của âm dương, triển hiện thái độ sống của người xưa về đạo lý “Thiên Nhân hợp nhất”.

Ngải cứu thuần dương chế âm

“Mỗi năm sắp đến ngày 5 tháng 5, “Bồ Ngải” lại được thay mới!” Người ta vẫn thường treo Bồ Ngải trên cửa trong tết Đoan Ngọ, và nó được thay mới hàng năm.

Bồ Ngải gồm hai loại thực vật: cây ngải cứu và cây cỏ xương bồ. Công dụng của chúng không chỉ là để trang trí mặt tiền nhà mà còn có tác dụng dược liệu. Khi đến tết Đoan Ngọ, cái nóng mùa hè ập đến, trăm loài côn trùng độc đều xuất động. Mọi người nên đối ứng như thế nào?

Phong thổ chí “Kinh Sở tuế thì kí” thời Nam Bắc triều ghi chép rằng vào ngày 5 tháng 5, người dân ra ngoài hái lá ngải từ trước khi gà gáy, “treo lên cánh cửa để xua tà khí”, hoặc là “dùng lụa ngũ sắc buộc lên tay, tích binh yểm quỷ, có thể giúp người không bị nhiễm ôn dịch”.

Tục tắm cỏ xương bồ, nguồn gốc còn xa xưa hơn. Sách “Đại đái lễ” triều Chu ghi: “Ngày mồng 5 tháng 5, dùng súc lan để tắm gội” (‘Nghệ văn loại tụ’ tập dẫn). Âu Dương Tu vịnh tết Đoan Ngọ: “Chính thị dục lan thời tiết động, xương bồ tửu mỹ thanh tôn cộng”. Tắm gội súc lan chính là “tắm lan thang” mà người đời sau trong tết Đoan Ngọ dùng nước cỏ xương bồ tắm gội để tịnh thân phòng độc hại. Ngoài ra, trong tết Đoan Ngọ cũng dùng rượu hùng hoàng, gồm rễ cỏ xương bồ và cây hùng hoàng hợp chế mà thành, xoa lên bàn tay, bàn chân và trán để xua đuổi côn trùng độc.

Tại sao Đoan Ngọ lại chọn cây ngải cứu, cây xương bồ để trừ tà, xua đuổi trùng độc? Tính khoa học ở đây là gì? Trung y danh điển “Bổn thảo cương mục” nói rằng, ngải cứu là thực vật “thuần dương”, tính cực nhiệt, thăng dương khí và có công hiệu sát khuẩn rất mạnh; còn nói: “Xương giả bách thảo chi tiên sanh giả”, “cảm bách âm chi khí vi xương bồ”. Có thể thấy ngải cứu và xương bồ trông dường như yếu đuối, kỳ thực bản chất cường tráng, sẵn có tính chí dương của bách âm bất xâm, bách hàn bất xâm, nhờ thế mà thành “tiên dược” trong tết Đoan Ngọ để khu độc, sát trùng, trừ âm tà.

Ẩm thực tết Đoan Ngọ đối ứng đạo dưỡng sinh ngũ hành tương sinh

“Ngũ hồng” là đại biểu cho phong tục ẩm thực tết Đoan Ngọ. Tết Đoan Ngọ diễn ra vào giữa mùa hè, và có một phong tục dân gian là ăn “ngũ hồng thái” (năm loại thực phẩm màu đỏ). Thực phẩm chứa sắc đỏ rất giàu chất sắt, có thể bổ huyết, dưỡng tim, tục ăn “ngũ hồng thái” đối ứng với đạo ngũ hành dưỡng tâm trong mùa hè.

Theo quan điểm của Trung y, mùa hè là mùa để “dưỡng tâm”, vì mùa hè trong ngũ hành thuộc hỏa, hỏa khí thông qua tim. Cuốn “Hoàng đế nội kinh · Tố vấn · Kim quỹ chân ngôn luận” nói, “Xích sắc, nhập thông ư tâm, khai khiếu ư nhĩ, tàng tinh ư tâm” (tạm dịch: Sắc đỏ, thâm nhập vào tim, khai mở khiếu (lỗ) tai, và tàng trữ tinh hoa trong tim); Liệu pháp ẩm thực theo ngũ hành của Trung y truyền thống nhấn mạnh “hồng nhập tâm”, ý tứ là thực phẩm có sắc đỏ có thể bổ tâm. Do đó trong tết Đoan Ngọ ăn “ngũ hồng” chính là phù ứng với nguyên lý ẩm thực bổ dưỡng của Trung y. Ngũ của “Ngũ hồng” cũng tương hỗ đối ứng với “Đoan ngũ” của tết Đoan Ngọ ngày 5 tháng 5.

Các loại thực phẩm có mang sắc đỏ rất nhiều, mỗi nơi đều có đặc sản khác nhau, và ngũ hồng cũng tùy theo điều kiện của từng địa phương mà lựa chọn. Rau, trái cây, ngũ cốc, đậu, tôm cá, thịt, v.v. là tất cả các lựa chọn cho bữa ăn “ngũ hồng” của tết Đoan Ngọ.

Ngoài ra, tết Đoan Ngọ còn có phong tục ẩm thực truyền thống là ăn “ngũ hoàng” (5 vàng), đặc biệt là ở các khu vực Giang Tô, Chiết Giang và Hàng Châu ở phía nam sông Dương Tử. Nói chung, các loại lươn, cá đù vàng, lòng đỏ trứng muối, và những thứ khác bao gồm hoàng qua, đậu tương, mận vàng, v.v. Tại sao ăn thực phẩm “ngũ hoàng” trong tết Đoan Ngọ? Theo “Bổn thảo cương mục”, đặc điểm của các loại thực phẩm “ngũ hoàng” nói trên hầu hết đều sẵn có công năng trị liệu, bài độc hoặc giải độc, rất thích hợp dùng để thanh lý thân thể trong mùa hè nóng nực.

Bên cạnh đó, tinh chất của thực phẩm sắc vàng vào can tỳ, có công hiệu dưỡng hộ tỳ vị, cường tráng thân thể, rất thích hợp dùng để làm món khai vị trong thời tiết mùa hè, tăng cảm giác muốn ăn, xúc tiến cơ năng tân trần đại tạ (đổi cũ thay mới tế bào), bổ sung nguyên khí. Điều này cũng phù hợp với Trung y truyền thống về quan niệm dưỡng sinh ngũ hành. “Hoàng đế nội kinh – tố vấn – Kim quỹ chân ngôn luận” nói: “Trung ương hoàng sắc, nhập thông ư tì, khai khiếu ư khẩu, tàng tinh ư tì”, ý là màu vàng trong thức ăn đi vào tỳ vị, khai khẩu vị, và lưu trữ tinh chất trong lá lách.

Bất luận là “ngũ hồng” hay “ngũ hoàng”, phong tục ẩm thực trong dịp tết Đoan Ngọ đều thể hiện đạo dưỡng sinh ngũ hành trong văn hóa truyền thống Trung Hoa.

“Ngọ thời thủy” có tác dụng chữa bệnh, Trung y khẳng định

Tất cả các ngày trong năm đều có buổi trưa, nhưng chỉ có nước buổi trưa trong tết Đoan Ngọ được đặc biệt gọi là “Ngọ thời thủy”. “Ngọ thời thủy” của tết Đoan Ngọ đã được coi trọng về nhiều mặt và đã thịnh danh từ xa xưa, tắm lan thang cũng là ngọ thời thủy. “Vạn vật luận” của Dương Tuyền đời Tấn cho rằng: “Sở dĩ lập thiên địa giả, thủy dã” (tạm dịch: Yếu tố tạo lập nên thiên địa trời đất cũng là nước), vì vậy, “ngọ thời thủy” cũng có thể phản ánh thông điệp về âm dương của Thiên Địa. 

Lý Thời Trân, một y học gia vĩ đại thời nhà Minh cho biết, nước vào ngày 5 tháng 5 hoàng lịch cũng là một loại “tiết khí thủy”, có tác dụng phòng dịch, giải độc, đặc biệt thích hợp để bào chế thành những vị thuốc có tác dụng kiềm chế độc tính, như “bệnh lỵ sốt rét, lở loét vàng da và các loại giun, sán”. Cũng nói rằng nếu trời mưa vào trưa ngày 5 tháng 5, đó thực sự là “Thần thủy”, là bảo vật mà Thượng Thiên ban cho, người ta phải chặt cọc tre vào giữa trưa, chắt lấy nước từ các khớp tre, sắc uống có thể “thanh nhiệt giải đờm, định kinh an thần”; dùng để chế dược, chủ trị các loại giun sán trùng tích tụ trong bụng, uống với thát can (gan của con rái cá) như viên thuốc.

Xét từ đặc tính âm dương tương sinh tương khắc, “ngọ thời thủy” thích hợp nhất để tiêu trừ âm độc, thanh nhiệt, an thần, điều này đã được khẳng định trong Trung y.

Phong tục của tết Đoan Ngọ phản ánh quan niệm “Thiên – Nhân hợp nhất”, cũng như những phát minh sáng tạo cổ xưa và việc ứng dụng đạo dưỡng sinh ngũ hành. Con người đời sau chiểu theo phong tục của văn hóa cổ truyền mà nghênh Tết, có thể nói là không biết Đạo mà đã ở trong Đạo. Khi chúng ta hiểu biết sâu sắc hơn, chúng ta có thể phát hiện ra trí huệ văn hóa ẩn tàng trong những phong tục tập quán tự cổ xưa.

Hương Thảo.